Zaburzenia schizotypowe (zaburzenia typu schizofrenii, osobowość schizotypowa, schizotypia) – kategoria diagnostyczna obejmująca zaburzenia cechowane długotrwałym przebiegiem o trudnym do uchwycenia początku (co zbliża je do zaburzeń osobowości) oraz obrazem klinicznym charakteryzującym się uderzającą niezwykłością (np. ekscentrycznością, czasami dziwacznością) przeżyć i zachowań, przypominających typowe objawy schizofrenii, w którym występuje wzorzec zachowań zdominowany społecznymi i interpersonalnymi deficytami naznaczonymi silnym dyskomfortem i ograniczoną zdolnością do zawierania bliskich znajomości i utrzymywania związków z innymi. Występuje u około 3% populacji. Jako nowa kategoria diagnostyczna została wprowadzona w ICD-10.
Osobowość schizotypową charakteryzują: poczucie, że jest się przedmiotem szczególnej uwagi – że wszystko odnosi się do nas; duża koncentracja na sobie; myślenie magiczne; dziwaczne doznania percepcyjne; niekonsekwentne i nielogiczne zachowania, myślenie oraz mowa; częste gubienie wątku i kwieciste wypowiedzi; przy dużej wewnętrznej wrażliwości wyrażanie uczuć jest ograniczone, co powoduje pozorny chłód emocjonalny i dystans uczuciowy; doszukiwanie się we wszystkim ataku na siebie; wycofanie się z kontaktów społecznych z powodu lęku; przejściowo mogą występować objawy psychotyczne.
Osobowość schizotypowa i schizoidalna są do siebie podobne. Obie charakteryzują się brakiem chęci przebywania z ludźmi, lecz w przypadku osobowości schizoidalnej jest to spowodowane preferencją samotnictwa, natomiast w przypadku osobowości schizotypowej – pomimo silnej potrzeby bliskości – lękiem.
Kryteria diagnostyczne DSM-IV
- idee odniesienia (ideas of reference) z wyłączeniem złudzeń odniesienia (delusions of reference – podobne do idei odniesienia, ale ludzie cierpiący z powodu złudzeń odniesienia wierzą, że są one prawdziwe)
- dziwne wierzenia lub myślenie magiczne, które wpływają na zachowanie i są niezgodne z normami danej kultury (np. zabobony, wiara w jasnowidztwo, a w wypadku dzieci i nastolatków dziwaczne fantazje i zainteresowania)
- niezwykłe doświadczenia zmysłowe, z uwzględnieniem złudzeń fizjologicznych
- dziwne myślenie i mowa (np. niejasne, szczegółowe, metaforyczne, kunsztowne lub stereotypowe)
- podejrzliwość lub paranoidalne poglądy (paranoid ideation)
- niewłaściwy afekt (inappropriate affect– typ afektu reprezentujący niezwykłą emocjonalną ekspresję, która nie koresponduje z treścią tego, co zostało powiedziane lub pomyślane) lub ograniczony afekt (constricted affect – umiarkowane obniżenie zakresu i intensywności ekspresji emocjonalnej)
- zachowanie lub wygląd, które są dziwne, ekscentryczne albo osobliwe
- brak bliskich przyjaciół lub powierników innych niż krewni pierwszego stopnia
- nadmierny lęk społeczny, który nie znika wraz z zacieśnianiem znajomości i kojarzy się raczej z paranoicznymi lękami, niż z negatywnymi sądami na swój temat
Kryteria diagnostyczne ICD-10
- 3-4 cechy powinny być obecne przez minimum 2 lata
- niedostosowany i ograniczony afekt (osoba wydaje się chłodna i oddalona)
- dziwne, ekscentryczne lub niezwykłe zachowanie albo wygląd
- słaby kontakt z innymi i skłonność do społecznego wycofywania się
- dziwne przekonania i magiczne myślenie wpływające na zachowanie i niespójne z normami kulturowymi
- podejrzliwość i nastawienia paranoidalne
- natrętne ruminacje bez wewnętrznego oporu, często o treści dysmorfofobicznej, seksualnej lub agresywnej
- niezwykłe doświadczenia percepcyjne z włączeniem iluzji somatosensorycznych (cielesnych) lub innych, depersonalizacja i derealizacja
- puste, rozwlekłe, metaforyczne, nadmiernie wypracowane lub stereotypowe myślenie, przejawiające się dziwacznymi wypowiedziami lub w inny sposób, bez większego rozkojarzenia
- niekiedy przemijające epizody quasi-psychotyczne z nasilonymi iluzjami, omamami słuchowymi lub innymi oraz myślami podobnymi do urojeń, zwykle występujące bez udziału czynników zewnętrznych
Przy diagnozowaniu należy zwrócić szczególną uwagę na wykluczenie schizofrenii oraz innych zaburzeń, np. łagodniejszych form całościowych zaburzeń rozwoju, takich jak spektrum autyzmu.